سبک و مقیاس معماری در دوره هخامنشیان

سبک معماری دوره هخامنشی: دوره هخامنشی عصر طلایی

دوره هخامنشی عصر طلایی فرهنگ و تمدن ایرانی است که در آن هنر و معماری تلاقی پیدا می‌کنند. معماری هخامنشی با گسترش امپراتوری در حدود ۵۵۰ سال پیش از میلاد، آغاز شد و با ساخت قصرهای باشکوه، معابد و آتشکده‌ها دوباره جان گرفت. ساخت تخت‌جمشید در دوران حکومت داریوش، پسرش خشایارشا و پسرزاده‌اش اردشیر یکم ادامه داشته است و هر یک از آنان بخش‌هایی را به مجموعه افزودند؛ اما در واقع ساخت‌وساز تخت‌جمشید تا ۱۸۸ سال، یعنی تا پایان حکومت هخامنشیان در سال ۳۳۰ پیش از میلاد ادامه داشت. مجموعه تخت‌جمشید شامل هفت تالار (کاخ)، نقوش برجسته، پلکان‌ها، ستون‌ها و دو آرامگاه سنگی است و جمعاً بیش از سه هزار نقش‌برجسته در ساختمان‌ها و مقبره‌های آن وجود دارد که به طرز خارق‌العاده‌ای با یکدیگر هماهنگ هستند.

آن چه که معماری هر دوره به ما نشان می‌دهد نمایی است از اجتماع، اقتصاد، آداب، فرهنگ و قدرت آن جامعه انسانی که در آن دوره خلق شده است.

دوره هخامنشی از دوره‌های پربار و پرافتخار تاریخ هنر و معماری ایران است که بناهای عظیم و شکوهمند آن همچون کتیبه‌های شاهان هخامنشی، قصرها، تالارهای ستون‌دار، ستون‌های عظیم و مرتفع سنگی، سرستون‌ها، برج‌های گوشه‌ای و.. همچنان برای پژوهندگان معماری باستان‌شناسی و تاریخ، موضوعی برای بررسی و تفکر در زمینه الگو و سبک معماری و شاخص‌های آن می‌باشد. از دست آوردهای معماری ایرانیان هخامنشی ساخت شهرهای (شوش، تخت‌جمشید و هگمتانه) و به بناهای معروف در آن‌ها مانند (کاخ‌ها، تالارهایی برای گردهمایی اجتماعات، معابد و آرامگاه پادشاهان مانند آرامگاه کوروش) می‌توان اشاره نمود.

در هنر هخامنشی، به‌ویژه در نقوش تخت‌جمشید، نقش دو گیاه – یکی سرو و دیگری نیلوفر آبی – و نقش حیواناتی چون شیر، گاو، اسب، شاهین (هما) و گاو پاژن یا بزکوهي ( پازن ) به دفعات تکرار شده است که هر کدام معنای خاص خود را دارند. معماران و هنرمندانی که در ساخت تخت جمشید نقش داشتند، نقش‌ها را از سه طریق می‌آراستند. یکی چسباندن فلزهای گران‌ب‌ها به صورت رویه تاج، گوشوار، طوق، یاره و نظایر آن به اصل نقش و توسط سوراخ‌هایی که در دو طرف شی مورد نظر برای گوهرنشانی می‌کندند. دوم نگاریدن و نقر کردن تزئینات اصلی لباس، تاج و کلاه با سوزن، به نحوی بسیار ظریف که نمونه آن بر درگاه‌های کاخ داریوش (تچر) و حرمسرا وجود دارد. سوم رنگ‌آمیزی، که نمونه‌هایی از آن در کاخ سه دری و صد ستون موجود است.

شاید برجسته‌ترین ساختاری که تا امروز از این معماری باقی‌مانده است ویرانه‌های تخت‌جمشید باشد که توسط پادشاه هخامنشی، داریوش بزرگ برای اجتماعات امور دولتی و تشریفاتی ساخته شد و یکی از چهار پایتخت امپراتوری بود. ساخت و تکمیلتخت جمشید بیش از صدسال به طول انجامید. مشابه این معماری در شوش و هگمتانه نیز توسط کوروش بزرگ و داریوش بنا شد که از آن‌ها مانند تخت‌جمشید برای برگزاری مراسم سلطنتی و اسکان پادشاهان سایر ملل استفاده می‌شد.

به‌کارگیری پیمون در معماری هخامنشی

پیمون عبارت است از مجموعه‌ای از اندازه‌ها، نسبت‌های کمی و ارزیابی‌های کیفی که در معماری سنتی به‌عنوان دستور کار در تمام سازه‌ها از کاخ و ارگ گرفته تا گرمابه و بازار به کار گرفته می‌شده است.

معماری در دوره هخامنشی باتکیه‌بر میراث معماری تمدن‌های پیشین به دستاوردی جدید در استفاده از پیمون دست‌یافت که شامل ایجاد شبکه‌بندی پنهان و به‌کارگیری خشت به‌عنوان پیمون بود. از دیرباز تناسبات در معماری ایران و جهان نقش بسزایی داشته، حتی می‌توان آن را در معماری‌های پیشین رکن و پایه دانست. همچنین، نوع معماری تحت تأثیر نظام پیمون خشتی رایج در بابل و نیز متأثر از واحدهای اندازه‌گیری طول در یونان بوده است. طبق نتایج به‌دست‌آمده نظام پیمون در معماری تخت‌جمشید، ترکیبی از پیمون خشتی بابلی و واحدهای اندازه‌گیری یونانی است.

استفاده از ریاضیات و هندسه برای ایجاد هماهنگی و تناسبات در ساخت بنا یکی از کارهایی بود که معماران گذشته در پی تلاش‌های فراوان بدان دست یافتند. این علوم به همراه علوم نظری دیگر از جمله زیبایی‌شناسی، ایستایی و غیره وسیله‌هایی برای خلق آثار ماندگار در جهان بودند.

به جز متونی از رساله طاق و اَزَج (غیاث‌الدین جمشید کاشانی) سند مشخصی از این تناسبات و اندازه‌ها در دسترس نیست.

در ارتباط با شکل‌گیری و سیر تحول و تغییرات پیمون معماری در دوره‌های مختلف تاریخی ایران ابهاماتی وجود دارد.

هنرشناسان و کارشناسان تاریخ هنر، مهارت هنرمندان دربار هخامنشیان که در ساخت مصنوعات بی‌نظیر آن دوره که ترکیبی از هماهنگی و تناسب عناصر متفاوت بوده را مورد ستایش قرار داده‌اند. ایرانیان از دو سیستم مدول و پیمون، برگرفته از معماری یونان و روم و دیگری در معماری ایران برای ایجاد تناسبات لازم در معماری بهره می‌گرفتند که این ضوابط باعث ایجاد نظم و هماهنگی در معماری می‌شد.

درعین‌حال این دو نظام معماری با یکدیگر متفاوت بودند. چرا که مدول یک الگوی ریاضی بر مبنای رشته‌ای عددی و خطی بود درحالی‌که نظام پیمون به‌صورت عددی و هندسی (خط، سطح، حجم) است و جوابگوی نیازهای طراحی و ساخت می‌باشد. در معماری سنتی ایران، هندسه روند طراحی بهینه را مشخص می‌کرده است.

چیدمان اجزاء معماری در یک طرح ایرانی توسط تجربه و ترکیب اندازه‌ها و معیارهای مشخصی صورت می‌گیرد، معمار به‌تناسب نیاز و ایجاد زیبایی فضاها را به وجود می‌آورد و با کاستن و افزودن و جابه‌جا کردن اجزاء آن طرح، نقشه را تهیه می‌کند. پیمون نه‌تنها در نقشه و اندازه پایه‌ها و ستون‌ها و عرض طول اتاق‌ها و راهروها اثر دارد. بلکه حالت و ظاهر نما و در و پنجره و نسبت بین آنها را نیز تعیین می‌کند پیش از همه در پوشش درگاه‌ها، ایوان‌ها، طاق‌ها و گنبد خانه‌ها تأثیر دارد.

پیمون در معماری چیست؟

پیمون ابزاری است که ابعاد و اندازه‌ها را در معماری ایرانی تنظیم می‌کند و به دو نوع پیمون کوچک و پیمون بزرگ تقسیم می‌گردد. در حقیقت، پیمون عرض در است که به دو صورت کوچک و بزرگ تقسیم می‌شود:

پیمون کوچک: به طول چهارده گره و معادل نود و سه سانتیمتر است.

پیمون بزرگ: به طول هجده گره و معادل یک‌صد و بیست سانتی‌متر است.

معمار برای تعیین ابعاد بنای مورد نظرش اصطلاحات و ضوابطی را رعایت می‌کرد:

یورتها: یک‌دری (مرد گرد و راهرو) ، و دودری (اتاق کوچک) ، سه‌دری (اتاق) ، پنج‌دری (اتاق بزرگ، تالار، طنبی، و غیره هستند) فواصل درها که به‌صورت تیغه‌های تابش بند درمی‌آیند، و همچنین مجمع دو لغاز (پیش‌آمدگی قسمتی از دیوار در محل در یا پنجره) جانبی در نظام پیمون کوچک ودو گره و در نظام پیمون بزرگ چهار گره است.

از سوی دیگر، وسیله اندازه‌گیری ابعاد، گز بوده است:

هر گز معماری معادل 0666/1 متر است و اجزاء گز عبارتند از:

نیم گز: هشت گره و معادل 333/53 سانتیمتر

چارک: چهار گره و معادل 66/26 سانتی‌متر است،

گره: معادل 66/6 سانتیمتر،

بهر: برابر نیم گره معادل 33/3 سانتی‌متر

مو: هر مو در معماری 8/1 بهر است ولی در معماری مصرف ندارد ابعاد مشروحه ذیل در ساختمان و کارهای معماری و عمرانی مورداستفاده خاص و عام داشته‌اند:

الف – برابری های سر راست تصادفی متریک:

(3 گره معادل 20 سانتیمتر) (6 گره معادل با 40 سانتیمتر) (9 گره معادل 60 سانتیمتر)

(12 گره معادل 80 سانتیمتر (سه چارک)) (15 گره معادل 100 سانتیمتر)

(18 گره معادل 120 سانتیمتر) (24 گره معادل 160 سانتیمتر (یک گز ونیم)) (30 گره معادل 200 سانتیمتر)

ب- ابعاد در نظام پیمون کوچک:

(14 گره معادل 93 سانتیمتر عرض در پیمون کوچک) (2 گره معادل 3/13 سانتیمتر تابش بند)

(9 گره معادل 60 سانتیمتر قطر دیوار) (28 گره معادل 187 سانتیمتر ارتفاع) (9 گره معادل 60 سانتیمتر ارتفاع روزن) (2 گز معادل 13/2 متر جبهه دودری) (3 گز معادل 2/3 متر جبهه سه‌دری) (5 گز معادل 33/5 متر جبهه پنج‌دری)

ج – ابعاد در نظام پیمون بزرگ :

(18 گره معادل 120 سانتیمتر عرض در (پیمون بزرگ)) (4 گره معادل 6/26 سانتیمتر تابش بند) (11 گره معادل 73 سانتیمتر قطر دیوار) (30 گره معادل 200 سانتیمتر ارتفاع)

(9 گره معادل 60 سانتیمتر ارتفاع روزن) (2 گز و 12 گره معادل 93/2 متر جبهه دودری)

(4 گز و 2 گره معادل 40/4 متر جبهه سه‌دری)

کتیبه داریوش در کاخ آپادانا

کتیبه داریوش بزرگ در شوش در شرح نحوه ساخت بناهای عظیم هخامنشی

داریوش بزرگ (۵۴۹ تا ۴۸۶ پیش از میلاد) سومین پادشاه هخامنشی (پادشاهی از ۵۲۱ تا ۴۸۶ پیش از میلاد) فرزند ویشتاسپ (گشتاسپ) بود. ویشتاسپ، فرزند آرشام و آرشام پسر آریارمنه بود. ویشتاسپ پدر او در زمان کوروش، ساتراپ (استاندار) پارس بود.

رومن گیرشمن باستان شناس و ایران شناس فرانسوی (1979-1895) آورده است که؛ داریوش کبیر شاه بزرگ هخامنشی در کتیبه خود در شوش مراحل ساختن این بنای عظیم را شرح داده است.

در این کتیبه نوشته شده: این کاخ که در شوش بساختم از راه دور و زیور و مصالح آن آورده شد زمین به‌طرف پایین کنده شد تا در زمین به سنگ رسیدیم چون کند و کوب انجام شد پس از آن شفته انباشته شد. قسمتی چهل ارش در عمق، و بیست ارش در روی آن شفته کاخ بنا شد. حفر زمین و انباشتن محل آن با ریگ درشت و قالب‌گیری آجرکار بابلیان بود که آن را انجام دادند. چوب سدر از کوه موسوم به جبل لبنان آورده‌اند، مردم آشور آن را تا بابل آورده‌اند از بابل تا شوش آن را کارین ها و ایونیان حمل کرده‌اند، چوب یاکا از قندهار و کرمان حمل شده. طلایی که در اینجا بکار رفته از سارد و بلخ آورده شد. سنگ گران‌بها لاجورد و عقیق را که اینجا به‌کاررفته از سغد آورده‌اند. سنگ فیروزه گران‌بها از خوارزم، نقره و مس از مصر، آرایه‌هایی که دیوار را آراسته‌اند از ایونیه آورده شد. عاجی که به‌کاررفته از حبشه، هند و رخج (آراخوزیا) حمل شده. ستون‌های سنگی که اینجا کار گذاشته شده از دهی ابیرادوش نام در جنوب ایران آمده زرگرانی که طلا را کارکرده‌اند مادی و مصریان بودند. آنان که آجرهای سیتایی ساخته‌اند بابلی بودند.

داریوش بزرگ با درایت خود و ثبت جزئیات مراحل تهیه مصالح و ساخت بناهای با شکوه خود در آن دوره مسیر انجام فعالیت و چگونگی آن را برای ما روشن ساخته است.